Çakşırotu, çağşır (Ferula elaeochrtris) kurutulmuş kökleri, Güney Anadolu’ da (Adana, İçel, Hatay) toz edilip bal ile karıştırılarak cinsel gücü artırıcı olarak kullanılmaktadır. Hatay’da kısırlık tedavisinde etkili olduğu ve hatta yapraklarını yiyen keçilerin ikiz doğurduğu ileri sürülmektedir. Çakşırotu, bu iddialar nedeniyle, ülkemizde erkekler arasında “Bitkisel Viagra” adı ile -deyim yerindeyse- efsaneleşmiştir. Acaba gerçekten etkili mi?
Ülkemizde, bilhassa Doğu Anadolu’da çeşitli çağşır türleri yetişmekte ve bazılarının taze yaprakları sebze olarak yöresel pazarlarda satılmakta, haşlanarak ilk suyu atıldıktan sonra kalan kısım yumurta ile pişirilerek yenmektedir. Diğer bir türü ise (siyabu) Van otlu peynirinin içerisinde de yer almaktadır. Bazı türlerinin gıda olarak da kullanılmasına karşılık, ne derecede güvenli?
Ferula türleri Akdeniz bölgesinden Orta Asya’ya uzanan alanda yaygın bulunan genellikle yüksek yerlerde yetişen boylu bitkiler. Bilimsel kayıtlarda ülkemizde onyedi türü bulunduğu kayıtlı, ancak İran’dan Özbekistan’a kadar uzanan bölgede yüzlerce türü yetiştiği bilinmektedir. Bu kadar çok türünün bulunmasına karşılık, sadece bir kaç Ferula türünün cinsel gücü artırmak amacıyla kullanıldığı bildirilmektedir. Bu bitkiler arasında Ortadoğu ülkelerinde “Lübnan Viagrası” olarak bilinen Ferula hermonis (Arapça adı, zallouh) kökleri üzerinde yapılmış bazı yayınlar bulunmaktadır. Yapılan bir çalışmada erkek sıçanlarda cinsel güç üzerindeki etkisi sildenafil (Viagra) ile karşılaştırılmış ve etki şeklinin tamamen farklı olduğu sonucuna varılmış.
İçerisinde bulunan bazı seskiterpenik bileşenlerin (ferutinin, ferolin, tenuferidin) yapısal benzerliği nedeniyle sentetik östrojen (kadınlık hormonu) (dietilstilestrol) kadar kuvvetli östrojenik etki gösterdiği tespit edilmiş. Yapılan deneyler ferutinin’in hipofizi uyararak luteinize edici hormonun salımını artırdığı ve testosteron sentezini uyardığını ortaya koymuş. Sıçanlarda kızışmayı artırdığı, tembel sıçanlarda boşalma süresini kısalttığı tespit edilmiş. Buraya kadar belki iyi, ama süre ve miktara bağlı olarak önemli riskler ortaya çıkıyor.
Yapılan toksisite (zararlılık) değerlendirmesinde yüksek miktarda kullanılması ile sıçanların vücut ağırlığında azalma, karaciğer büyümesi, kan değerlerinde azalma ve hatta uzun süre kullanıldığında (20 gün) ölüm görülmüş. On gün gibi uzun süreli kullanımı ile erkeklik hormunu seviyesini –beklenenin aksine- azalttığı ve hatta erkek doğum kontrol hapı gibi işlev görmeye başlayabileceği ileri sürülüyor. Bu önemli bir husus.
Ülkemizde yapılan bir çalışmada kök tozunun (Ferula communis) koyunların yemine yüzde 5-10 oranında karıştırılması durumunda kızışmayı artırmasına karşılık, bazı türlerinin koyunlarda zararlı etkilere yol açtığı belirtilmektedir. Hatta 2006 tarihli bir başka çalışmada aynı bitkinin (Ferula communis) zehirli ve zehirsiz tiplerinin (kemotip) bulunduğu gösterilmiş. Bu bakımdan bazı türlerinin gıda olarak tüketilmesine karşılık, çok benzer özelliklere sahip diğer bazı türlerinin toksik olabileceği unutulmamalıdır.
Sonuç olarak, yüzlerce Ferula türü arasında sadece bir kaç türün cinsel güç üzerinde etkili olduğu (afrodiziyak), ancak bu türlerin fazla miktarlarda kullanılması ve bir haftadan uzun süre kullanılması ile afrodiziyak etkinin tersine dönebildiği, bazı türlerin gıda olarak tüketilmesine karşılık önemli bir kısmının hayvanlar ve insanlarda zararlı etkileri bulunduğu görülüyor. Bu nedenlerden dolayı, bilinçsizce ve gelişigüzel bir şekilde hazırlanarak “Bitkisel Viagra” gibi cazip isimlerle satılan ürünlerin kullanılmasının önemli risklere yol açabileceği gözardı edilmemelidir.
